Size “Mobbing” diyebilir miyim?
Çok kritik bir konuyu ele almak üzere kolları sıvadım bu yazımda. Çalışanın gününü gecesini, evini barkını, çoluğunu çocuğunu kısacası hayatını zindan edecek tatsız bir konudur bu. Uzman olarak çalıştığım zamanlarda başıma sıklıkla gelmiş olan, şu aralar da İnsan Kaynakları ile ilgilenmeme bağlı olarak edindiğim farklı tecrübeler ile harmanlayarak “mobbing” konusunu ele alalım istedim.
“Mobbing” nedir?
İngilizce “yıldırma” (Mobbing) kavramı, “mob” kökünden gelmektedir. “Mob” sözcüğü, İngilizce’de yasal olmayan biçimde şiddet uygulayan kalabalık veya “çete” anlamındadır. Bir eylem biçimi olarak mobbing sözcüğü ise, psikolojik şiddet, kuşatma, topluca saldırma, rahatsız etme veya sıkıntı verme anlamına gelmektedir.
“Mobbing”kavramı nerede ve nasıl başlamıştır?
Yıldırma kavramı, ilk kez 1984’ te İsveç’ te “İş Hayatında Güvenlik ve Sağlık” konulu bir rapor kapsamında Heinz Leymann tarafından ortaya atılmış, 1993’ te İsveç’ te çıkarılan ‘İşyerinde Kişilerin Mağdur Edilmesi’ adlı kanunla da ilk kez yasal bir nitelik kazanmıştır.
Ülkemizde “Mobbing”
Türkçe’de işyerinde uygulanan “zorbalık, duygusal taciz ya da yıldırma” sözcükleriyle adlandırılan “mobbing”, özellikle hiyerarşik yapılanmış gruplarda ve kontrolün zayıf olduğu örgütlerde, gücü elinde bulunduran kişinin ya da grubun, diğerlerine ruhsal yollar kullanılarak, uzun süreli sistemli baskı uygulaması, duygusal saldırı ve yıpratma yaratması olarak tanımlanmaktadır.
Haksız yere suçlama, dedikodu yoluyla saygınlığını zedeleme, küçük düşürme, doğrudan veya dolaylı şiddet uygulayarak bir kişiyi işi bırakmaya zorlama amaçlı kötü niyetli bir dizi girişimler olarak tanımlanmaktadır.
“Yıldırma” son yıllarda sosyoloji ve hukuk başta olmak üzere pek çok disiplinin üzerine çalıştığı bir konu haline gelmiştir.
“MOBBING” NASIL ORTAYA ÇIKAR?
- Mesleki yeterliliğin sorgulanması
- Kişiye güvenilmediğinin hissettirilmesi
- Kasten, verilen süre içinde bitirilemeyecek görevler verilmesi
- Kişiden bilgi saklanması
- Kişinin görmezden gelinmesi, gruptan izole edilmesi
- Yetkilerinin azaltılması
“Bunun dışında başka baskılar yok mu” dediğinizi duyar gibiyim.
Tabi ki var; kişi aniden yetersizmiş gibi gösterilebilir, daha önce sorun olmayan küçük hatalar çok büyük hatalarmış gibi gösterilerek kalabalıklar içerisinde değersizleştirme ve kişiyi utandırma eylemleri de sıkça görülebiliyor.
Yanlış bilinen bir detay da “mobbing” in sadece işveren tarafından yapıldığıdır. Aslında değil diğer çalışanlar tarafından da yukarıdaki baskıcı hareketler sizlere yapılabilir. Çalışma arkadaşlarınızın, Şeflerinizin, Departman Yöneticilerinizin yaptığı baskıların mobbing sayılması demek zaten İş vereninizin bu duruma göz yumması yani yöneticiler tarafından bazı çalışanlar mobbing uygulamak için azmettirilmesi anlamına geliyor.
Özellikle, çalışanlar tarafından yapılan bu gibi şeyler için kişi kurumun yetkili kişilerine başvurduğunda, bu kişiler tarafından da olumsuz bir tavır alır ve başvurusu reddedilir. Sonuçta kişi istifa etmeye mecbur olur ve ne yazıktır ki sanki bu kendi isteğiymiş gibi gösterilir.
MOBBING’ İ DAHA ÇOK KİMLER YAPAR?
- Bu kişilerin antipatik özellikler taşıdığı, aşırı denetleyici, korkak ve sinirli, daima güçlü olma isteği içinde olan, kötü niyetli ve hileli eylemlere başvurmaktan çekinmeyen kişiler olduğu belirtilmektedir.
- Aşırı özsever (egoist) bir kişiliğe sahip oldukları, toplumsal ilişkileri zayıf, korktuğu kişileri denetim altında tutmak için güç kullanan, kendini diğer insanlardan sürekli üstün gören bir tutum ve davranış sergiledikleri belirtilmektedir.
- Tehdit altında iken yalnızca kendilerini düşündükleri, kendi kurallarını işyerinin kuralları haline getirmeye çalıştıkları, bunun için baskı ve şiddet uygulayabildikleri, bu amaçla sürekli bir disiplin kurmaya çalıştıkları, korku yaratarak egemenlik kurdukları aktarılmaktadır.
- Aynı zamanda ön yargılı, duygusal tepkiler sergileyen, bireyin sahip olduğu etnik dinsel vs. özelliklerini yıldırma için gerekçe sayan bir tutum sergiledikleri ifade edilmektedir.
MOBBING’ E DAHA ÇOK KİMLER MARUZ KALIR?
- Yapılan araştırmalar mağdur olanların sıklıkla zeki, yetenekli, yaratıcı özellikler gösteren, farklı görüşlere alternatif yaklaşımlar geliştirebilen, başarılı ve başarıyı amaçlayan, dürüst, güvenilir, işyerinde politik davranmayan, destekleyici iletişim tarzını kullanan kişiler olduğunu göstermektedir.
- Çoğunlukla işlerini benimseyerek yapan, meslek etiği ilke ve kurallarına uyan kişilerdir.
Gelelim esas soruya; siz ya da yakın çevrenizde birileri mobbing’ e maruz kaldı mı? Ne yazık ki “Evetttt!” dediğinizi duyar gibiyim. Peki mobbing’ e maruz kalıyorsanız tutumunuz nasıl? Ya da yakınınızda bu durumun pençesine düşmüş birisine yardımınız nasıl oluyor? Yapılacak bir şeyler var mı? Hissettikleriniz normal mi? İstifa edip gitmeli misiniz yoksa savaşmalı mısınız? Hukuki haklarınız neler?
NELER HİSSEDECEKSİNİZ?
Öncelikle “mobbing” durumunu yaşayan çalışan için aşağıda sıralanan durumları hissetmeniz kaçınılmazdır.
- Mobbing, insanın mesleki bütünlük ve benlik duygusunu zedeler.
- Paranoyaya ve kafa karışıklığına fazlasıyla neden olur.
- Maruz kalan kişi kendine güven duygusunu yitirir, toplumdan soyutlanabilir.
- Huzursuzluk, korku, utanç, öfke ve endişe duygularını yoğun bir şekilde yaşar.
- Ağlama nöbetleri, uyku bozuklukları, depresyon, yüksek tansiyon, panik atak, kalp krizine kadar giden sağlık sorunları ve travma sonrası stres bozukluğu yaratabilir.
“MOBBİNG” KAPIMI ÇALDI NE YAPMALIYIM?
Hukuki olarak yapabilecekleriniz;
- İş sözleşmesinin haklı nedene dayanarak feshedebilme hakkınız vardır.
- Belli şartlarda ayrımcılık tazminatı isteyebilme hakkınız vardır. (*)
- Borçlar Kanunu ve Türk Medeni Kanunu’na göre tazminat isteme hakkınız bulunmaktadır. (**)
- Mobbing’ e uğrayan işçi, mobbing yapan yöneticiyi dava edebilir ve manevi tazminat talebinde bulunabilir.
- Koşulları söz konusu ise işçi, kötü niyet tazminatı hükümlerine de başvurabilir.
Bunların Dışında Yapmanız Gerekenler;
- Mobbing yapan kişiye açıkça duruma itiraz ettiğinizi söyleyin, taciz edici söz ve davranışlarını durdurmasını isteyin. Yanınızda güvendiğiniz ve gerekirse tanıklık edebilecek bir iş arkadaşınız bulunsun.
- Olayları, verilen anlamsız emirleri ve uygulamaları yazılı olarak kaydedin.
- İlk fırsatta zorbayı yetkili birine rapor edin, eşitiniz ise üstünüze, üstünüz ise yönetim kurulu ve insan kaynaklarına durumu açıkça ve kanıtlarıyla bildirin.
- Gerekiyorsa, tıbbi ve psikolojik yardım alın. Hem yardımcı olacaktır hem de kanıt oluşturacaktır.
- Şikayetiniz hakkında kuruluşunuz içinde ne yapıldığını araştırın.
- İş arkadaşlarınızla durumunuzu paylaşın, onlar da aynı şekilde rahatsız olabilirler, grupça başvurmanız daha etkili olabilir.
Türk çalışma hayatında yeni bir kavram olmasına karşın iş hayatında sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Son yıllarda artan mağdurların, mobbing uygulandığına dair açtığı davalar emsal teşkil etmekte ve bu konuda yürütülen farkındalık çalışmaları sebebiyle insanlar daha da bilinçlendirilmektedir.
Türkiye’de genel olarak mobbing uygulayan işverenler, İş Kanunlarının işçiyi koruyan tazminat ve işe iade hükümlerinden kurtulmak ve işçiyi istifaya zorlamak için uygular ve bu süreçte mobbing’ e maruz kalan işçi çoğu zaman psikolojik açıdan ciddi zararlar görerek istifa edip ayrılır.
Tüm bunların yanı sıra ülkemizde açılan “mobbing” davaları da emsal olarak pek çok mağdura yol gösterici ve cesaret verici boyutlara gelmiştir. Sivil Toplum Kuruluşu olarak; Mobbing Derneği (incelemek isterseniz web sitelerine ait linki aşağıya bırakacağım) kurulmuştur. İstediğiniz taktirde sizlere uzaktan da olsa yardımcı olup yol gösterebilirler. Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi ALO 170 hattını arayarak, maruz kaldığı tüm süreçleri delilleri ile birlikte anlatarak işverenini şikayet edebilir. Bu şikayeti yazılı olarak delillerini ibraz edip yaşadıklarını anlatarak yapması faydalı olacaktır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkez “ALO 170” hattı 7 gün 24 saat hizmete açık ve şikayet kayda alınarak mümkün olan en kısa süre içinde ilgili kurumlar tarafından mağdura geri bildirim yapılmaktadır. Bu şikayet, çalışırken ve saldırı devam ederken yapılabileceği gibi, mobbing nedeniyle istifa edildikten sonra da yapılabilir. Bakanlık mobbing mağduruna her iki süreçte de destek vermekte ve gerekli önlemleri almak için çalışma başlatmaktadır.
Unutmayın!
Hiçbir iş, maaş ya da mevki sizin ruhsal ve bedensel sağlığınızdan önemli olmayacaktır. Sizi değersizleştiren, mağdur eden her nokta için hakkınızı sonuna kadar aramalısınız.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1: “…Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı dostluk zihniyeti ile hareket etmelidirler…”
(*) İş Kanunu’ nun 5. Maddesi eşit davranma borcu ve buna aykırı yaptırımları düzenlemiştir. Buna göre: “İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayırım yapılamaz”. Bu ayırım yapıldığı takdirde “işçi, dört aya kadar ücreti tutarındaki uygun bir tazminattan başka yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir.” şeklinde ayrımcılık tazminatı düzenlenmiştir. Bu tazminat on yıllık zaman aşımına tabi olup, talep edilmesi için normal tazminat hükümlerinden farklı olarak işçinin zarar görmesi şartı aranmamaktadır.
(**) 6098 sayılı Borçlar Kanunu’nun 417. Maddesinde, işçinin hem kişiliğinin hem de yaşam ve vücut bütünlüğünün korunmasına yönelik olarak düzenleme yapılmıştır. Maddede, işveren-işçi hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak, saygı göstermek, işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamak, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür hükmüne yer verilmiştir.